ЦМОК, С м о к, Ч м о к, 3 м ей, персанаж у беларускай міфалогіі, адмена лятучага вогненнага Змея. Вобраз звязаны з хрысціянскай легендай пра змаганне святога Георгія (святога Юр’і) з драконам, які жыў у балоце і патрабаваў на з’яданне штодня юнакоў і дзяўчат, — сюжэт, які часта абыгрываецца ў чарадзейных казках і баладах.
Паводле беларускіх міфалагічных аповедаў, Цмок велізарны, лянівы і маларухавы. Перад тым як дамучыць сваю ахвяру, ён спачатку ўзважыць, ці вартая яна яго парушанага спакою. Пры адмоўнай ацэнцы пагардліва пакідае ахвяру менш пераборлівым нячысцікам, якія не любяць яго за гэтую фанабэрыстасць. Цмок — самотнік, жыве і дзейнічае сам па сабе, на заклік чалавека або нячысціка дапамагчы адгукаецца з неахвотай. У яго анамальная колькасць вялізных, як цэбры, галоў: 3, 6, 9 або 12, якія маюць здольнасць зноў адрастаць, будучы сцятымі і не прыпечанымі агнём; зубы, як нарогі; кіпцюры, як сярпы; крылы, як палаты. У адрозненне ад іншых нячысцікаў Цмок — «чысцюля», ходзіць у лазню і мыецца штодня. Любоў да агню і вады адпавядае яго ўласнай прыродзе: жыве ў балоце, часцей у моры, але ўнутраная яго прырода вогненная — зіхае агнём з пашчы і выпускае з ноздраў дым. Цмок можа перасоўвацца ў вадзе, па зямлі і паветры. Але галоўная яго міфалагічная функцыя — валадаранне водамі. Так, адно са значэнняў слова “цмок” — вясёлка, якая, наводле павер’я, высмоктвае ваду з ракі і вяртае яе назад на неба. Нездарма забіццё Перуном Змея выклікае бесперапынныя дажджы, якія пагражаюць сусветным патопам. Уратавацца можна толькі пахаваўшы Цмока-змея з дапамогай запрэжанага ў лапаць пеўня. [2]
[2] Беларускі фальклор : энцыклапедыя / галоўны рэдактар Г. П. Пашкоў : Т. 2 : Л-Я / галоўны рэдактар Г. П. Пашкоў. – Мінск : Беларуская Энцыклапедыя, 2006. – С. 717.
СЕЛЯНІН І ЦМОК
Восіп Навіцкі з-пад Мсціжа расказваў
Паехаў чалавек у лес па дровы. Чуе, нехта ў лесе надта жаласна крычыць. Пайшоў чалавек на крык, зайшоў у самы гушчар, а тэта цмока скалою прыціснула. Толькі тырчаць вонкі страшная ляпа з зубамі ды лапы з кіпцюрамі. Цмок угледзеў чалавека і моліць яго, просіць:
— Ратуй! Што хочаш табе дам!
Чалавек узяў кол, прыпадняў скалу, цмок вылез і кажа:
— Ну, брат, цяперашнім светам усюды за дабро злом плацяць, дык трэба і мне, чалавеча, за тваю дапамогу цябе з’есці, — і ляпу ўжо разяўляе.
Чалавек спужаўся, шапку зняў і просіць:
— Паночак-галубочак, злітуйся, не еж мяне! Не аддаюць за дабро злом, няпраўда тэта.
— Як жа няпраўда? — кажа цмок. — Хадзем спытаем у сустрэчных, кожны табе тое ж самае скажа.
Вось пайшлі яны разам па дарозе. Ідуць, ідуць, бачаць — кульгае насустрач на мыліцах стары салдат. Яны яму расказалі, як усё было. Салдат выслухаў ды адказвае:
— Цмокава праўда! Я трыццаць гадоў служыў, на войнах быў, знявечыўся ўвесь, а дамоў вось іду, жабруючы. За дабро злом плацяць.
Тады цмок зноў разявіў ляпу, хацеў з’есці чалавека, а той зноў про- сіць: няхай, маўляў, яшчэ хто іх пасудзіць. Прайшлі яны далей, бачаць — стары нямоглы конь скубе верас ля дарогі. Расказалі і яму, што здарылася. Конь адказвае:
— Цмокава праўда! Я раней быў рыцараў конь, гаспадара на вайне з агню выносіў, а як знядужаў, дык вось — прадалі мяне, ваду на мне возяць ды кормяць абы-чым. За дабро злом плацяць.
Ну, што тут рабіць? Плача чалавек, бядуе. Угаварыў цмока пашукаць і трэцяга каго, каб іх пасудзіў. Пайшлі далей, сустрэўся ім аблезлы сабака. Выслухаў сабака пра іх спрэчку і таксама з цмокам пагаджаецца.
— Я, — кажа, — панскі двор сцярог, шчыра брахаў, зладзеяў не пу- скаў, а цяпер во стары зрабіўся, дык і пагналі мяне прэч. Цяпер хіба добры воўк сустрэнецца, пашкадуе ды з’есць мяне, каб я далей не мучыўся.
Адпрасіўся чалавек у цмока яшчэ на адзін апошні раз. Пайшлі яны далей. А тут бяжыць ім насустрач лісіца, добрая маладзіца, хвастом махае. Цмок ды чалавек расказалі ёй усё, просяць рассудзіць. А ліса тады шапоча на вуха чалавеку: паабяцай мне, маўляў, штодзень па курыцы даваць, тады прысуджу, як табе трэба. Чалавек і пагадзіўся.
— Добра, — кажа тады ліса. — Рассуджу вас па справядлівасці, толькі трэба мне перш убачыць, дзе ўсё здарылася.
Прыйшлі яны да скалы, дзе раней цмок ляжаў. Ліса кажа чалавеку:
— А ну, як ты скалу ссунуў? Пакажы.
Той зноў калом прыпадняў скалу.
— А ты, цмок, пакажы, як там ляжаў.
Цмок улез у дзірку. Ліса чалавеку падміргнула, дык ён і кінуў кол. Прыціснула скала цмока, ды так, што той і зварухнуцца не мог. Стаў цмок зноў прасіцца, каб яго вызвалілі, чалавек ледзьве другі раз не расчуліўся. Толькі ліса ўжо яму не дала за кол узяцца, сказала дахаты ісці, а сама засталася цмока дражніць.
I пачаў той чалавек лісе штодзень па курыцы даваць. Тыдзень так вялося, можа, і болей. Нарэшце начала на чалавека жонка сварыцца:
— Зусім здурнеў, — крычыць, — усіх курэй так пааддаеш!
Той думае — а сапраўды, так і згалець можна. Наступны раз прыйшла ліса па курыцу, а чалавек ёй замест гэтага як свісне дубцом па галаве! Толькі і сказала ліса:
— Во як мне за дабро заплацілі!
Збаю байку аб лася, вось і байка ўся. [3]
[3] Вядзьмар, які рабіўся ваўком : беларускія чарадзейныя казкі / укладальнік Антон Францішак Брыль ; мастак Валерый Славук. — Мінск : А. М. Янушкевіч, 2020. — С. 38-42.
